Лекц№2

ҮЙЛДЛИЙН СИСТЕМ

Үйлдлийн систем гэдэг нь компьютер дээр ажилладаг хамгийн чухал програм. Өөрөөр хэлбэл компьютерийг асаах үед хамгийн эхэнд ажиллаж, бусад програмуудыг удирддаг.  Хэрэв таны компьютерт үйлдлийн систем байхгүй бол компьютер болон бусад програмуудыг та ашиглах боломжгүй.  Үйлдлийн систем нь Windows XP, Windows Vista, Windows 7, Windows 8, Windows 10 гэх мэт олон төрөл байдаг. Мөн Apple компаний Mac OS X-ийг сүүлийн үед өргөн ашиглаж байна.

Үйлдлийн системүүдийн хэрэглээ

Өнөөгийн мэдээлэл технологийн эрин үед бид зөвхөн техник хангамжийн шинэчлэлт, хөгжлийг мэдэх нь хангалттай бус юм. Учир нь үйлдлийн систем нь хэрэглэгчийг, компьютерын төхөөрөмжүүдтэй ажиллах процессын талаарх нэгд нэгэнгүй мэдээллээс халхалж өгдөг ба энэ процессыг гүйцэлдүүлэх нүсэр ажлаас таныг чөлөөлж өгдөг. Компьютер нь үйлдлийн системгүйгээр зүгээр л төмөр, хөнгөн цагаан, хуванцарын цуглуулга болно. Иймээс үйлдлийн системүүдийн давуу, сул тал болон сүүлийн үеийн хувилбаруудын талаарх мэдээллийг хүргэе.

Үйлдлийн системүүдийн төрөл

·         DOS

·         Windows

·         OS/2

·         Unix

·         Linux

·         Mac OS

·         Palm OS

Эдгээрээс хамгийн өргөн хэрэглэгддэг нь MicroSoft corporation-ийн WINDOWS үйлдлийн систем юм. Бидний ихэнх нь энэхүү үйлдлийн системтэй амьдралынхаа ихэнх цагийг өнгөрөөдөг гэдэгт итгэлтэй байна. Анх 1975 онд Билл Гейтс, Полом Аллен нар хамтран компаниа байгуулжээ. "MicroSoft" компанийн хамгийн сүүлийн хувилбар нь "Windows 8" юм. Бүхэл бүтэн 1'240'000'000 цаг туршигдсаны эцэст "Windows 8" албан ёсоор нээлтээ хийсэн. Энэхүү систем нь компьютер, планшет, смартфонд зориулсан дэлхийн анхны нэгдмэл систем юм. Start-цэснээс эхлээд бүх өнгө загвар нь гайхалтай болж шинэчлэгдсэн бөгөөд илүү шинэлэг, уян хатан, төгс хурдан ажиллагаа гэх мэт маш олон зүйлийг багтаасан байна.

Windows үйлдлийн системийн давуу талууд

·         Хэрэглэхэд хялбар

·         Илүү хурдан асалт

·         Бусад техник тєхєєрємжүүдтэй хамгийн сайн зохицох чадвартай

·         Системийн нийт хэмжээ нь харьцангуй бага

·         Touchscreen-д зориулагдсан байдал

·         Баттерей удаан барилт

·         Янз бүрийн нягтрал бүхий дэлгэцэнд тохирох

·         Хичнээн ч тооны CPU дээр ажиллах чадвар

·         Windows 7 -н бүхий л дагалдах хэрэгсэлтэй холбогдох боломж

·         Өөртөө Office 2013 -г агуулсан

Мэдрэгчтэй дэлгэц бүхий төхөөрөмжүүдэд зориулж хурууны товшилтыг мэдрэх шинэ технологийг ашигласан бөгөөд дэлгэц нэг түвшинд хязгаарлагдахгүй байх бөгөөд хуруугаараа гулсуулж цонхыг үргэлжлүүлж болох юм. Шинэхэн үйлдлийн системд хэрэглэгчид өдөр тутамд хэрэгтэй имэйл шалгах, хуанли хөтлөх, хэрэглэгчийн нэрс, зурвас илгээх, зураг болон видео үзэх дээрээс нь онлайн апп худалдаа хийх Skydrive зургийг суулгаж өгсөн. Нэмж хэлэхэд шинэ систем шүүмжлэгчдээс боломжийн гэсэн үнэлгээг авсан. Ямар ч тєхєєрємжийн Windows орчны програм нь хялбархан олддог. “MicroSoft Windows” үйлдлийн системийн “Windows 8” нилээд хурдан ажиллагаатай ба нэмэлт програмууд нэг их шаардлагагүй. Сул тал гэвэл хамгаалалтын асуудал юм. Хэрэв сүлжээнд чухал өгөгдлийг ашиглавал хакерууд түүнд нэвтэрч өгөгдлийг хулгайлах магадлал өндөр.

LINUX

Персонал компьютерт зориулсан үнэгүй үйлдлийн систем юм. Linux-н Kernel (үйлдлийн системийн гол хэсэг нь юм) -г Linus Torvalds гэдэг Финлянд хүн анх зохиож, дараа нь GNU төслийн Free Software Foundation буюу үнэгүй программ хангамжийн сан-гийн гишүүдтэй хамтран бүрэн төгс үйлдлийн системийг гаргасан.

Linux системийн давуу талууд

·         Үнэ төлбөргүй

·         Вирүстдэггүй

·         Хамгаалалт арай илүү сайтай, алдаа багатай

·         Бараг бүх эд ангийг ямар нэгэн драйвер суулгалгүй шууд таньдаг

·         Сонголт ихтэй олон янзын хувилбарууд байдаг

·         Эх кодыг ашиглан уг үйлдлийн системийг өөрийн хүссэнээр өөрчилж, хөгжүүлэх боломжтой

·         Ихэнх тархацуудад шинэчлэлт илүү хурдан явагддаг

·         Амьд сиди

·         Өөрийн хувьд төгс төгөлдрийг бүтээх боломж

·         Энгийн хэрэглэгчид шууд өөрөө форматлаж суулгаж хэрэглэх боломж илүү

Монголчууд бидний хувьд байнга хууль бус үйлдлийн систем, програмууд суулгаж, эвдэж хэрэглэдэг. Үүнийгээ дагаад байнга вирустэх, эвдрэх, удаан болох, гацах асуудалтай байдаг. Тиймээс нээлттэй эхийн Linux үйлдлийн систем тохиромжтой юм. Энэ нь хамгаалалт арай илүү сайтай, алдаа багатай байдаг. Хөгжүүлэгчид нь ихэвчлэн хакерууд өөрсдөө байдаг, соорс код нь ил учир маш олон програмист сайн дураараа хянаж алдаануудыг олж байдаг бол Windows-н кодыг зөвхөн ажилчид нь, зөвшөөрдөгдсөн цөөхөн хүн хянадаг болохоор дараа нь алдаа гарах магадлалтай байдаг. Хэрвээ хэрэглэгч та өөрөө мэдлэг сайтай бол Linux үйлдлийн системийг хэрэглэх нь зүйтэй. Учир нь дураараа өөрийн хэрэглээнд тааруулан хэрэглэх, тохируулах боломжтой нь юм. Нээлттэй-эхийн програм хангамж нь ижил төрлийн хаалттай бүтээгдэхүүнүүдийг бодвол илүү бага санах ой болон хүч шаарддаг, хэрэв Windows 3-4 жилд төхөөрөмжийг шинэчлэхийг шаарддаг бол линукс нь 6-8 жил шаардах юм байна.

MAC OS

Mac OS нь Apple Macintosh төрлийн бүх компьютерт зориулсан үйлдлийн систем юм. Энэ үйлдлийн системийг АНУ болон Япон улсад түгээмэл хэрэглэдэг. Макинтошийн анхны үйлдлийн систем нь Apple DOS байсан бөгөөд нэг удаад зөвхөн ганц үйлдлийг гүйцэтгэх чадалтай байлаа. Шинээр гарсан хамгийн сүүлийн хувилбар нь "OS X Mountain Lion" юм. Энэхүү сүүлийн хувилбар нь 200 орчим шинэ хэрэгсэл, програм хангамж нэмэгдсэн байна.

“OS X Mountain Lion” үйлдлийн системийн давуу талууд

·         Хэрэглэхэд хялбар

·         Энгийн ойлгомжтой

·         Хурдан ажиллагаатай

·         Хүчирхэг хэрэглүүрүүд, программуудтай

·         Вирустэх, гацаж доголдох зэрэг асуудлуудыг үүсгэдэггүй.

“Apple”-ийн үйлдлийн систем нь ажиллахад илүү хялбар. Жишээ нь: “Start” цэсний оронд “Finder” цэсийг санал болгосон ба “Iphone”, “Mail”, “Garage Band”, “iMovie”, зэрэг гарын доор хэрэгцээт аппликэйшнийг суулгасан байдаг. Энэ хэдийгээр “Windows” үйлдлийн системд ч гэсэн байдаг боловч арай учир дутагдалтай юм.

Эцэст нь танд өөрийн хэрэгцээ, шаардлагадаа тохируулан үйлдлийн системээ сонгон ашиглахад хувь нэмэр болсон гэдэгт итгэж байна.

Цонхтой ажиллах

Цонх зөөх

Тухайн цонхыг зөөхийн тулд цонхны дээд хэсэгт байгаа сул зайн дээр хулганы зүүн товчийг дарсан хэвээр хулганыг шилжүүлнэ. Энэ хэсгийг Title Bar гэж нэрлэдэг. Title Bar дээр дарсан хэвээр хулганыг шилжүүлэхэд цонх түүнийг даган дэлгэцэн дээр шилжинэ. Хулганы товчийг сулласны дараа /дарахаа болих/ цонх тухайн шилжүүлсэн байрлал дээр ирнэ.

Чирэх болон суллах /Drag and Drop/

Өмнөх жишээнд дурдсан хулганы зүүн товчийг дарсан байдлыг хадгалан хулганыг шилжүүлэх үйлдлийг чирэх /dragging, drag/,харин хулганын товчийг дарах байдлыг болих үйлдлийг суллах /drop/ гэж нэрлэдэг.

Сонгох /Select/

Бид тухайн үйлдлийн систем дээр ажиллах үед байнга ямар нэг зүйлийг сонгож, тухайн сонгогдсон зүйл дээр үйлдэл хийдэг. Өөрөөр хэлбэл та сонирхсон зүйлээ юу болохыг үйлдлийн системд хэлэхийн тулд эхлээд сонгох хэрэгтэй. Харин дараа нь түүн дээр тодорхой үйлдлүүдийг хийнэ гэсэн үг юм. Жишээ нь: Таны хатуу дискэн дээр байрлаж байгаа файлыг нэг байрлалаас нөгөө рүү зөөхийн тулд та эхлээд тухайн файлыг сонгож, дараа нь түүнийг зөөнө.

Нэг товших, хоёр товших  /Single clicking, double clicking/

Ихэвчлэн ямар нэг зүйлийг сонгох үед тухайн зүйл дээрээ хулганы сумыг байрлуулан зүүн товчийг нэг товшино. Харин та сонгосон ямар нэг зүйлээ ажиллуулах эсвэл нээхийн тулд түүн дээр хулганы сумыг байрлуулан зүүн товчийг ойрхон 2 удаа товших хэрэгтэй.

Цонхны хэмжээг өөрчлөх

Цонхны зүүн талын ирмэгт хулганы заагчийг байрлуулахад хулганы заагчийн хэлбэр 2 талдаа сумтай хөндлөн шулуун болж өөрчлөгдөнө. Ингэж хэлбэр нь өөрчлөгдөх үед хулганыг зүүн эсвэл баруун чиглэлд чирснээр цонхыг нарийн эсвэл өргөн болгоно. Хулганы товчийг суллах үед цонхны хэмжээ хулганыг аль чиглэлд шилжүүлснээс хамааран өргөн эсвэл нарийн болж өөрчлөгдсөн байна. Энэ үйлдлийг цонхны баруун талын ирмэгт хулганы заагчийг байрлуулан хийж болно.

Дээрхийн адил цонхны дээд эсвэл доод талын ирмэгт хулганы заагчийг байрлуулан цонхны хэмжээг өндөрсгөж эсвэл намсгаж болно.

Цонхны хэмжээг максимум болгох

• Ямар ч цонхны баруун дээд буланд дараах гурван товч байна.

• Хэрэв та хулганы заагчийг гурван товчны голын товч дээр байрлуулбал уг тэмдгийн тайлбар болох Maximize гэсэн үг харагдана.

• Энэхүү товчийг Maximize гэж нэрлэх ба уг товч дээр хулганы заагчийг байрлуулах зүүн товчийг нэг дарахад цонх дэлгэц дүүргэн, хамгийн том хэмжээнд шилжинэ. Цонх хамгийн том хэмжээнд шилжсэний дараа дахин хулганы заагчийг голын товчин дээр байрлуулвал Restore down гэсэн тайлбар гарна.

• Цонх хамгийн том хэмжээнд шилжсэний дараа энэхүү голын товч дээр дарвал цонх анхны хэмжээндээ буцаж шилжинэ. /хамгийн том хэмжээнд шилжихээс өмнө байсан хэмжээнд/

Цонхны хэмжээг минимум болгох

• Та хулганы заагчийг гурван товчны эхний товч дээр байрлуулбал, түүнийг Minimize  гэж нэрлэдэг болохыг харна.

• Хэрэв уг товч дээр дарвал цонх дэлгэц дээр харагдахгүй, дэлгэцийн доор хөндлөн байрлах Taskbar  буюу ажлын мөр хэмээн нэрлэх хэсэгт минимум хэлбэрт шилжин, байршсан байна. 

• Taskbar-т байрлах минимум хэмжээнд шилжсэн цонх дээр хулганы заагчийг байрлуулан зүүн товчийг нэг дарахад цонх дахин дэлгэц дээр гарч ирнэ.

Цонхыг хаах

• Хулганын заагчийг гурван товчны сүүлийн товч дээр байрлуулахад, Close гэсэн тайлбар гарна.

 Start товч

Дэлгэцийн зүүн доод буланд байрлах дугуй хэлбэртэй товчийг Start товч гэж нэрлэдэг.

           

Start цэс

Start товч дээр дарахад Start цэс дэлгэцэнд дараах байдалтай харагдана. Энэ цэс нь таны ажиллуулж болох бүх програмуудын жагсаалтыг агуулж байдаг.

Зөвлөгөө: Start цэсийг дэлгэцэнд гаргахын тулд компьютерийн гар дээр байрлах Windows товчийг дарж болно. Компьютерийн гар бүр энэ товчийг агуулдаггүй ч ихэнх гар дээр байдаг.

Start цэсийг ашиглан програм ажиллуулах

• Start цэсийг нээж, All programs-г сонго.

     

• Жагсаалтаас  Accessories гэсэн үгийг хайж олоод, түүн дээр дарахад цэс дараах байдалтай өөрчлөгдөнө.  Notepadпрограмыг сонгож, дарснаар програмыг ажиллуулна.

• програмыг хаахын тулд цонхны баруун дээд буланд байрлах хаах товчийг дарна.

Windows үйлдлийн системийг унтраах

• Компьютерийг унтраахын тулд Start цэсийг нээж, Shut down товч дээр дарна. Хэсэг хугацааны дараа таны компьютер унтарна. 

      

Windows 7 Desktop

Desktop гэж юу вэ?

Компьютер асах үед та дэлгэц дээр байгаа файл, програм зэргийг дүрслэн үзүүлсэн жижиг дүрснүүдийг /icon/ олж харах болно. Эдгээрийг бид цаашид icon гэж ярих болно. Windows үйлдлийн систем ассаны дараа гарч ирэх дэлгэцийг desktop гэнэ. Энэ нь iconгэж нэрлэгдэх жижиг зурагнуудаас гадна дэлгэцийн бусад элементүүдийг агуулна.

Дэлгэц дээр байрлах дүрснүүд /Desktop icons/

 Windows үйлдлийн системийн дэлгэц дээр байгаа жижиг дүрснүүд нь уг системийг суулгах үед хэрэглэгчийн өөрт тохируулан өөрчилсөн байдлаас хамааран компьютер бүр дээр ялгаатай байж болно. Та дэлгэц дээр icon зөөж, нэмж, устгаж болно. Ерөнхийдөө дэлгэц нь дараах байдалтай харагддаг.

                

Дэлгэц дээрх icon-уудыг зөөх

•  Хулганы заагчийг Recycle Bin icon дээр байрлуулан, хулганы зүүн товчин дээр дарах ба дарсан хэвээр дэлгэцийн өөр байрлалд хулганы заагчийг шилжүүлэн, хулганы товчийг суллах үед уг icon өөр байрлалд шилжинэ.

                

• Уг үйлдлээр дэлгэц дээрх бусад бүх icon-г зөөж болно.

Recycle Bin : Компьютераас устгагдсан файл энэхүү хавтас рүү илгээгддэг. Шаардлагатай үед Recycle Bin дотор байгаа файл, хавтсыг сэргээх (Restore), устгах (Empty Recycle Bin) боломжтой.

My Computer  – уг компьютерийн хадгалах төхөөрөмжийн жагсаалтыг гаргаж, цаашид идэвхтэй хадгалах төхөөрөмжид байгаа файл, хавтастай ажиллах боломжийг олгоно. Мөн дотоод сүлжээнд хандаж болдог.

My Documents  нь хэрэглэгчийн үүсгэсэн файл, хавтсанд хурдан хандах боломжийг олгоно.

Internet Explorer  дүрс нь зууч програмыг ажиллуулан, интернэтэд аялах боломжийг олгоно.

My Network Places нь компьютерийг гадаад, дотоод сүлжээнд холбох тохиргоо хийх боломжийг олгоно.

Desktop-т (Зураг 8) байрлах дурын дүрс дээр хулганы заагчийг байрлуулан чирэх аргаар зөөж байрлалыг нь өөрчилж болно. Харин програмыг нь ажиллуулах бол хулганы заагчийг дүрс дээр байрлуулан хос даралт хийнэ. Жишээ нь: My Computer дүрсэн дээр хулганы заагчийг байрлуулан хос даралт хийхэд My Computer програмын цонх нээгдэнэ.

Windows Taskbar

 Windows Taskbar нь дэлгэцийн доор хөндлөн байрлаж буй хэсэг юм. Үүнийг ажлын мөр гэж нэрлэдэг. Энэ нь Start товч болон баруун доод буланд байрлах цаг, мөн ажиллаж буй програмуудын icon зэрэг олон чухал зүйлсийг агуулдаг.

                

Нуугдмал icon-уудыг харах

•  Windows Taskbar-н баруун талд Show Hidden icon хэрэгсэл байрлана.

              

• Энэ хэрэгсэл дээр дарснаар та нуугдмал icon-уудыг харах боломжтой.

                

• Энэхүү хэрэгсэл нь цөөн хэрэглэгддэг icon-уудад  хандах боломжийг танд олгохоос гадна бүх icon-ууд Taskbar дээр зэрэгцэн байрлахгүй байхаар цэгцэлж өгдөг.

Control panel цэсний тухай

Accessibility options

Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүст зориулсан нэмэлт цэс...

Add hardware

Шинэ төхөөрөмж компьютерт суулгахдаа үйлдлийн системп таниулах цэс.

Add or remove programs

Шинэ програм суулгах болоэ суулгасан програмийг устгах цэс

Administrative tools

Үйлдлийн системийн эзэмшигчид зориулсан тусгай түвшиний цэс

Automatic updates

Үйлдлийн систем шинэчлэлээ өөрөө хийх тохируулгыг хийх цэс

Date and time

Үйлдлийн систем дэх он сар өдөр цаг, түүнийг тохируулах

Display

Дэлгэцийн screensaver, wallpaper, болон үзэгдэх байдлыг өөрчлөх цэс

Folder options

Хавтасны зохион байгуулалтыг хийх цэс

Fonts

Үйлдлийн систем дэх бүх үсгийн фонт /шрифт/ ийг тохируулах

Game controllers

Суугдсан бүх тоглоомыг тодорхой түвшинд тохируудан хянах

Internet options

Интернэтийн холболтын ерөнхий цэс. Үндсэн броузерийг сонгох гэх мэт...

Keyboard

Гарын товчдуур хоорондын хүлээж авах хурд зэрэгийг тохируулах цэс

Mouse

Хулганы товчлуурын байрыг солих, мэдрэмтгий чанарыг сайжруулах гэх мэт

Дотоод сүлжээ болон интернэтэд холбогдох, түүний төрөлийг сонгох

Network setup wizard

Дотоод сүлжээ байгуулах хөтөлбөр

Phone and modem options

Холбогдсон модем болон утасны тохиргоо

Power options

Эрчим хүчний ашиглалатын хувиарлалт, мөн бусад эх үүсвэрээс эрчим хүч хэрэглэх цэс

Printers and faxes

Үйлдлийн системд бүртгэлтэй хэвлэгч болон факсийн аппаратыг тохируулах

Regional and language options

Бүс бүслүүрийн болон хэлийн тохиргоо хийх цэс

Scanners and cameras

Түгээмэл камер болон скайннерийн бэлэн суулгац болон бусад цэснүүд

Scheduled tasks

Үйлдлийн системд цагчилсан үүрэг өгөх түүнийг удирдах

Security center

Үйлдлийн системийн аюулгүй байдлыг хянах тогтолцоо

Sounds and audio devices

Дуу авианы техник хангамжийг үйлдлийн системд таниулах түүнийг хянах

Speech

Дуу авианы бүрэн ажиллагааг хянах зориулалттай програм

System

Үйлдлийн систем болон техник хангамжийн мэдээлэл зарим тохиргоо

Taskbar and start menu

Старт цэс болон таскбарыг хянах зохион байгуулах цэс

User account

Network connectionsҮйлдлийн системийг нэгээс олон хэрэглэгчид хэрэглэж болох ба түүнийг зохион байгуулах цэс

Windows firewall

Үйлдлийн системийг интернэтээс хамгаалах хориг тавих цэс

Wireless network setup wizard

Утасгүй холбооны сүлжээг суулгах түүнийг тохируулах цэс

МТМС-1 Лекц№1

КОМПЬЮТЕРИЙН ТУХАЙ ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ

Компьютер (компьютерийн систем) гэдэг нь нэг буюу хэд хэдэн төв процессор өгөгдсөн заавар буюу програмын дагуу өөрийн системийн төхөөрөмжүүдтэй мэдээлэл дамжуулах шугамуудаар харилцаж, мэдээллийг солилцох ба боловсруулах, тэдгээрийн үйл ажиллагааг удирдах цогц байгууламж юм.

Компьютерийн системийг төрөл бүрийн өгөгдөл боловсруулах, интернетэд хайлт хийх, мультмедиа үзүүлэн бэлтгэх, олон төрлийн тайлангуудыг гаргах, видео тоглоом тоглох гэх мэтчилэн  өргөн хүрээнд ашиглаж болно.

Компьютер нь үндсэн хэд хэдэн хэсгээс бүрддэг  (Зураг 1). Эдгээр хэсгүүд нь салшгүй уялдаа холбоотой бөгөөд өөр өөрийн гэсэн үүргийг гүйцэтгэдэг.

Монитор,  хэвлэх тєхєєрємж, спикер зэрэг гаралтын тєхєєрємж нь компьютерт боловсруулсан мэдээллийг хэрэглэгчдэд ойлгомжтой хэлбэрээр харуулдаг.

Гар, хулгана, камер, сканнер зэрэг оролтын тєхєєрємж нь компьютерт мэдээллийг оруулах їїрэгтэй.

Модем, сїлжээ карт гэх холбооны тєхєєрємжїїд нь єєр байрлалд байгаа хїмїїсийг мэдээллээр холбоход тусалдаг.

Уян, хатуу диск, CD, DVD унших, бичих, Zip  зэрэг хадгалах тєхєєрємжїїд мэдээллийг эргэн дуудаж ашиглахад тусалдаг.

Компьютерийн тархи нь CPU, RAM юм. CPU нь програм хангамжаас ирсэн зааврыг гїйцэтгэдэг чип (chip).RAM нь CPU-ийн мэдээлэл, програмын зааврыг єєртєє агуулж байдаг

Компьютерийн систем нь програм хангамж (Software) болон техник хангамж (Hardware) гэсэн хоёр үндсэн хэсгээс бүрддэг. Эдгээрийг дараах байдлаар ангилж болно.

Програм хангамж

Системийн програм хангамж—System software

Хэрэглээний програм хангамж—Application software

Техник хангамж

Оролтын төхөөрөмжүүд—Input Devices

Гаралтын төхөөрөмжүүд— Output Devices

Төв процессор ба санах ой—CPU, RAM

Хадгалах төхөөрөмжүүд—Storage Devices

Холбооны төхөөрөмжүүд—Telecommunication Devices

Эх хавтан ба техник хангамжуудын холболтууд—Motherboard and Hardware connections

Орчин үед компьютер нь зориулалтаасаа хамааран төрөл бүрийн хэмжээ загвартай болсон. Бизнесийн хүрээнд хэдэн мянган хүнд нэгэн зэрэг үйлчлэх хүчин чадалтай компьютерийг ашигладаг. Үүнийг супер компьютер (supercomputer), толгой компьютер (mainframe computer), сүлжээ компьютерууд (minicomputer) гэж нэрлэдэг. Хувь хүний хэрэглээнд ширээний компьютер (desktop computer), зөөврийн компьютер (notebook), халаасны компьютерийг (Personal Digital assistant) ашигладаг.

Програм хангамж

Програм хангамж нь өгөгдөл боловсруулахын тулд техник хангамж хэрхэн ажиллахыг удирдах зааврын цуглуулга юм. Програм хангамжийг хэрэглээний, системийн гэж хоёр ангилдаг.

Системийн програм хангамж (System Software) нь компьютерийг асаах үед техник хангамжийг таних, вирус шалгах, холболтыг удирдах гэх  мэт технологийн үйлдлүүдийг гүйцэтгэдэг.

Хэрэглээний програм хангамж (Application software) нь интернетэд хандах, үзүүлэн бэлтгэх, тоглоом тоглох, текст, хүснэгт боловсруулах гэх мэт мэдээллийн үр дүнг гаргах үйлдлүүдийг гүйцэтгэнэ.

Хэрэглээний програм хангамж

Персональ компьютер хэрэглэгчид нь өөрийн хэрэгцээнд зориулсан програм хангамжийг хэрэглэдэг. Үүнийг компьютерийн шинжлэх ухаанд хувь хүний бүтээмжийг дээшлүүлэх буюу “Хэрэглээний програм хангамж” (Personal Productivity Software) гэж нэрлэнэ. Хэрэглэгч хэрэглээ, зорилгоосоо хамааруулан ямар програм хангамж хэрэглэхээ сонгодог. Жишээ нь: санхүүгийн тайлан шалгах, интернет ашиглан төлбөр тооцоо хийх үед санхүүгийн програм хангамж зайлшгүй шаардлагатай болдог. Ажлын бүтээмжийг дээшлүүлэхийн тулд багц програм хангамжийг ашиглана. Багц програмд ихэнхдээ хоорондоо уялдаа холбоотой ажилладаг програм хангамжийн сан байдаг. Жишээлбэл албан хэрэгцээнд текст боловсруулах, веб хуудас зохиох, графиктай ажиллах, үзүүлэн бэлтгэх, хүснэгтэн мэдээлэл боловсруулах, мэдээлэл удирдах, харилцаа холбооны дамжуулалт, өгөгдлийн баазтай ажиллах гэсэн програмуудаас бүрддэг. Ийм багц програмуудын цонхны элементүүд нь ижил төстэй учраас эдгээрийг удирдахад хялбар байдаг. Мөн багцын бүрэлдэхүүнд байгаа нэг програмаас нөгөөд холбогдон ажиллахад хялбар байдаг. Жишээ нь, Microsoft Word, Excel, PowerPoint гэх мэт  Microsoft Office програмын байх програмуудад үсгийг хэлбэржүүлэх үйлдлийг ижил аргаар гүйцэтгэдэг. Хүснэгт 1-т Microsoft Office, WordPerfect Office X4 Professional Edition, Lotus IBM Smart Suite багц програмуудын бүрэлдэхүүн програм хангамжуудыг харууллаа.

Хүснэгт 1

	Microsoft Office	WordPerfect Office X4 Professional Edition	Lotus IBM Smart Suite
Үндсэн програм хангамж (Basic Personal Productivity Software)
Текстэн мэдээлэл боловсруулах	Word	WordPerfect X4	Word Pro
Хүснэгтэн мэдээлэл боловсруулах	Excel	Quattro Pro X4	Lotus1-2-3
Үзүүлэн бэлтгэх	PowerPoint	Presentation X4	Freelance Graphics
Мэдээлэл удирдах	Groove		Organizer
Харилцаа холбоо	Outlook
Өргөтгөсөн програм хангамжууд (Extended Personal Productivity Software)
Вэб хуудас бэлтгэх	SharePoint Designer	Trellix	Face Site
Хэвлэлийн эх бэлтгэх	Publisher	Trellix
График зурагтай ажиллах	PhotoDraw
Өгөгдлийн баазтай ажиллах	Access	ParadoxÒ X4	ApproachÒ

Хэрэглэгч үндсэн програм хангамжуудыг хэрэглэж дадсанаар цаашид үйл ажиллагааны хүрээнээс хамаарч өргөн хүрээнд ажиллах боломжтой болно.

Системийн програм хангамж

Системийн програм хангамжийг үйлдлийн системийн, үйлчилгээний програм хангамж гэж 2 ангилна.

Үйлдлийн системийн програм хангамж нь хэрэглээний програм хангамжийн зааврыг гүйцэтгэх, төхөөрөмжүүдийн ажиллагааг хянах, төхөөрөмжүүд хэрхэн холбогдож ажиллахыг удирддаг. Жишээ нь: үйлдлийн систем нь хэрэглэгч лазер дискнээс компьютер руу файл хуулах үед дискийн байгууламжид диск байгаа эсэх, мөн шаардлагатай файл байгаа эсэхийг шалгадаг. Орчин үед хамгийн түгээмэл хэрэглэгддэг үйлдлийн системд Microsoft фирмийн Windows XP sp3, Windows Vista, Windows 7, Apple фирмийн Linux, Mac OS үйлдлийн системийн програмуудыг нэрлэж болно.

Үйлдлийн систем нь хэд хэдэн чухал үйлдлийг гүйцэтгэдэг. Түүний нэг нь зэрэгцсэн процесс /multitasking/ бөгөөд өөрөөр хэлбэл энэ нь нэгэн зэрэг хэд хэдэн програмтай ажиллах боломж юм. Түүнчлэн дараалсан процессийг зохицуулах, системийн нууцлал, хамгаалалтын асуудлуудыг /security/ хариуцаж байдаг.

Үйлчилгээний програм хангамж

Системийн програм хангамжийн нэг ангилал нь үйлчилгээний програм хангамж /Utility software/ юм. Энэ програм хангамж нь үйлдлийн системийг нэмэлт функцүүдээр хангаж ажиллана. Үйлчилгээний програм хангамжийн гол төлөөлөгч нь вирусны эсрэг програм хангамжууд юм. Вирус нь файлыг эвдэх гэх мэт хорлонтой үйлдлүүдийг агуулсан компьютерийн програм хангамж юм. Судалгаагаар дэлхийд сард 200-300 төрлийн вирусыг шинээр бий болгодог гэсэн мэдээ байдаг. Эдгээр вирусуудыг устгах зорилгоор вирусын эсрэг програм хангамжуудыг боловсруулан ашигладаг.

Вирусын эсрэг програм хангамжаас гадна үйлчилгээний програм хангамжид дараах төрлийн програмууд орно.

Crash-proof software (эвдрэлээс хамгаалсан програм хангамж) — Энэ нь гадны нөлөөнөөс хамаарч компьютерийг механик аргаар унтраагаад асаасан тохиолдолд компьютерийн системд эвдрэл гарсан эсэхийг шалгадаг програм хангамж юм.

Uninstaller software — Нэгэнт суулгасан програм хангамжийг хатуу дискнээс устгах үед энэ програм хангамжийг ашиглана.

Disk optimization software — Хамгийн үр ашигтай байдлаар хатуу дискийн мэдээллийг зохион байгуулж байдаг програм хангамж юм.

Техник хангамж

Компьютерийн системийг бий болгож байгаа физик төхөөрөмжүүдийг техник хангамж (Hardware) гэж нэрлэнэ. Техник хангамжийн хэрэгслүүдийг дэлгэрүүлэн үзье. Үүнд: оролтын төхөөрөмж, гаралтын төхөөрөмж, төв процессор ба санах ой, хадгалах төхөөрөмж, харилцаа холбооны төхөөрөмж, эх хавтан ба техник хангамжуудын холболт орно.

Оролтын төхөөрөмж

Компьютерийн оролтын төхөөрөмжийг ашиглан төрөл бүрийн мэдээллийг компьютерт оруулдаг. Оролтын төхөөрөмжид хулгана (mouse), товчлуурт гар (keybaord), чиглүүлэгч бөмбөлөг (trackball), мэдрэмжит дэвсгэр (touchpad), сканнер (scanner), дижитал камер (digital view camera), видео камер (video digital camera) гэх мэт төхөөрөмжүүд орно.

Товчлуурт гар нь хамгийн энгийн оруулах төхөөрөмж бөгөөд хэлбэр, хэмжээ, загварын хувьд өөр өөр байж болно.

Хулгана бол компьютерт мэдээллийг зааж оруулдаг төхөөрөмж юм.

Чиглүүлэгч бөмбөлөг нь сууриараа хөдөлдөггүй, харин зөвхөн дээд талд байрлах бөмбөлгийг хөдөлгөн заагчийн үүргийг гүйцэтгэдэг.

Мэдрэмжит дэвсгэр нь нь түүний дэвсгэр талбарт хуруугаараа тэмтрэхэд дэлгэцэн дээрх заагчийг ижил чиглэлд хөдөлгөх үүрэгтэй. Сүүлийн үед дэлгэцэнд мэдрэгчтэй зөөврийн болон ширээний компьютерүүд олширч байна.

Сканнер нь дүрс, фото зураг гэх мэт зурган мэдээллийг компьютерт хуулж оруулах үүрэгтэй.

Дижитал камер (Зураг 3) нь тодорхой агшны зургийг авч компьютерт оруулдаг. Харин дижитал видео камер нь дуу авиа бүхий хөдөлгөөнтэй дүрсийг авч компьютерт оруулдаг төхөөрөмж юм.

Гаралтын төхөөрөмж

Гаралтын төхөөрөмж нь компьютерт боловсруулсан мэдээллийг хэрэглэгчдэд зориулан ойлгомжтой хэлбэрээр харуулах үүрэгтэй. Гаралтын төхөөрөмжийн хамгийн энгийн хэлбэр нь монитор (monitor), хэвлэх төхөөрөмж (printer), чанга яригч (speaker) зэрэг төхөөрөмжүүд юм.

Сүүлийн үеийн програм хангамжуудын үр дүн нь мультмедиа хэлбэрээр илэрдэг. Мультмедиа нь дуу авиа, текст, график, хөдөлгөөнт дүрсийг багтаасан мэдээллийг танилцуулах хэлбэр юм. Speaker нь дуу авиаг сонсдог төхөөрөмж юм.

Монитор нь компьютерт боловсруулсан мэдээллийн үр дүнг хэрэглэгчдэд зориулан харуулах төхөөрөмж юм. Өөрөөр хэлбэл хэрэглэгч мониторт компьютер дээр хийж байгаа бүхий л үйл ажиллагаагаа хянах боломжтой. Мониторын дэлгэцэн дээр харуулж байгаа мэдээлэл нь тэмдэгт, дүрс зураг (график) хэлбэрээр харагддаг. Одоогоор дэлгэцийн үндсэн технологи нь CRT (Cathode Ray Tube ) ба LCD (Liquid crystal display)-д суурилсан байдаг. CRT нь кинескоп бүхий зурагтын зарчимтай байдаг. Харин LCD нь шингэн кристалл дэлгэц буюу 2 хавтгай шилэн дунд химийн урвалд оруулсан шингэн бүхий савнуудыг байрлуулан гүйдэл залгахад өндөр нарийвчлалтай олон өнгийг харуулах боломжтой дэлгэц. Сүүлийн үед TFT-LCD (Thin Film Transistor Liquid Crystal Display) технологийн дэлгэц өргөн хэрэглэгдэж байна. TFT нь нэг транзистороос дөрвөн транзисторт pixel[1] бүрийг цацах байдлаар хамгийн өндөр дэлгэцийн нягтралыг гаргаж байгаа active-matrix LCD технологи юм.

Хэвлэх төхөөрөмж нь компьютерт боловсруулсан мэдээллийн үр дүнг цаасан дээр буулгадаг төхөөрөмж юм. Сүүлийн үед бэхэн (inkjet), лазер (laserjet) гэсэн 2 төрлийн хэвлэх төхөөрөмжийг түгээмэл ашиглаж байна. Харин зарим дэлгүүр болон тооцооны төвүүдэд зүүн хэвлэх төхөөрөмжийг (dot matrix printer) одоо хүртэл хэрэглэсээр байна.

Хэвлэх төхөөрөмжийн хэвлэх чанарыг dpi (dot per inch) буюу нэг инч дэхь цэгийн тоогоор хэмждэг. Dpi өндөр байх тусам хэвлэлтийн чанар өндөр байдаг.

Бэхэн хэвлэх төхөөрөмж нь бэхийг цацаж хэвлэдэг. Бэхэн хэвлэгч дараах үндсэн төрлүүдтэй байна.

Энгийн зориулалттай хэвлэгч — Хар, цэнхэр, ягаан, шар өнгийн бэхүүдийг ашиглаж хэвлэдэг.

Фото зургийн зориулалтын хэвлэгч — Хар, цэнхэр, ягаан, шар, тод ягаан, тод цэнхэр өнгийн бэхүүдийг ашиглан өнгөний нягтралыг илүү сайн гаргаж өгдөг.

Лазер хэвлэх төхөөрөмж нь хувилагч машинтай адил электрон статик процессыг ашиглан дүрсийг хэвлэнэ. Лазер хэвлэх төхөөрөмж нь өнгөт, хар гэсэн 2 төрөл байдаг.

Төв процессор, шуурхай санах ой

Төв процессор (CPU) ба шуурхай санах ой (RAM) нь үндсэн боловсруулах төхөөрөмж бөгөөд бусад нь дагалдах (peripheral devices) төхөөрөмжүүд болно.

Компьютерийн тархи хэмээн нэрлэх төв процессор, шуурхай санах ой нь мэдээллийг боловсруулдаг хамгийн чухал элементүүд юм. CPU буюу процессор нь програм хангамжаас хүлээн авсан зааврыг гүйцэтгэдэг хавтгай жижиг дөрвөлжин доод талдаа зүүт холбогчтой чип (chip) юм. Энэхүү төхөөрөмж нь эх хавтанд зүүт холбогчуудаараа суурилдаг бөгөөд эх хавтангийн технологиос хамаарч чадал нь өөр өөр байна. Процессоруудыг хооронд нь харьцуулах шинжүүр бол тэдгээрийн ажиллах хурд юм. Төв процессорын хурдыг ихэвчлэн мегагерц (MHz), гегагерц (GHz)-ээр хэмждэг. Нэг мегагерц гэдэг нь процессор секундэд 1 сая удаа эргэнэ гэсэн үг. Харин нэг гегагерц гэдэг нь процессор секундэд 1 тэрбум удаа эргэнэ гэсэн үг юм. Секундэд эргэх эргэлтийн тоогоор програм хангамжийн зааврыг хир зэрэг хурдан гүйцэтгэхийг тодорхойлж болно. CPU ажиллах явцдаа халалт үүсгэдэг учраас хөргөх төхөөрөмжийг түүн дээр суурилуулж өгдөг.

RAM (Random Access Memory) буюу шуурхай санах ой (Зураг 4) нь төв процессорт шаардлагатай мэдээлэл болон програм хангамжийн зааврыг өөртөө тодорхой хугацаанд ачааллаж байдаг. Үүнд: үйлдлийн системийн заавар, хэрэглээний програм хангамжийн заавар, хэрэглэгчийн ашиглаж буй мэдээлэл, хулганы хөдөлгөөн, гарын товчны даралт гэх мэт орно.

Компьютерт өгөгдөл хэрхэн хөрвөдгийг тайлбарлавал: компьютер нь үйлдлийг гүйцэтгэхдээ тийм, үгүй гэсэн хариу цахилгаан пульсыг ашигладаг. Мэдээллийн хамгийн бага хэмжих нэгж нь binary digit (bit) юм. Bit нь 0, 1 гэсэн тоогоор илэрхийлэгддэг буюу тооцоолол нь хоёртын тооллын системээр хийгддэг. Хэрэглэгчийн оруулсан өгөгдлийг компьютер нь ASCII (American Standart Code for Information Interchange) кодыг ашиглан хоёртын тоололд хөрвүүлдэг. Энэ кодод бидний хэрэглэж заншсан тэмдэгтийг 8 bit-ээр бүрдүүлдэг бөгөөд үүнийгээ 1 byte гэж нэрлэдэг. Жишээ нь, гараас “халх” гэдэг үг шивэхэд энэ нь 4 byte хэмжээтэй мэдээлэл болох бөгөөд RAM-д хадгалагдахдаа дараах байдлаар хөрвөсөн байна.

01001000	01000111	01001100	01001000
Х	А	Л	Х

Шуурхай санах ойн хадгалах багтаамжийг Byte хэмжигдэхүүнээр хэмждэг. Нэг byte нь аравтын тооллын системийн нэг тэмдэгт гэсэн үг юм. Вyte-ийг дараах байдлаар тэмдэглэдэг.

1 Kilobyte (KB)=1024 byte

1 Megabyte (MB)=1024 kilobyte

1 Gigabyte (GB)=1024 megabyte

1 Terabyte (TB)=1024 gigabyte

Шуурхай санах ойн багтаамж их байх тусам компьютерийн хүчин чадал өндөр байна.

Хадгалах төхөөрөмж

RAM_­– ийн мэдээлэл нь компьютер унтрахад цуг устгагддаг. Тиймээс компьютераа унтраaхаас өмнө мэдээллээ хадгалах төхөөрөмжид хадгалах шаардлагатай. Хадгалах төхөөрөмж нь дараа дахин дуудаж хэрэглэх зориулалттай мэдээллийг файл болгон хадгалдаг.

Хадгалах төхөөрөмжийг соронзон, оптик, санах ойт хадгалах төхөөрөмж гэж 3 ангилна. Соронзон хадгалах төхөөрөмжид өндөр нягтралтай уян диск болон хатуу диск орно. Харин оптик төхөөрөмжид CD, DVD, BD орно. Санах ойтой хадгалах төхөөрөмжид USB Flash болон Compact Flash  орно.

Соронзон хадгалах төхөөрөмжүүд

1.44 MB багтаамжтай уян диск (floppy disk) нь мэдээллийг бичиж, уншиж болдог зөөврийн диск юм.

Өндөр нягтралтай уян диск нь үйлдвэрлэгчээсээ хамааран хэмжээ төрлөөрөө өөр өөр байна. Үүнийг супердиск (superdisk), зипдиск (zipdisk) гэж ангилна. Superdisk нь 120 МВ хүртлэх мэдээллийг хадгалж, уншиж, устгах боломжтой. Zipdisk нь 100-250МВ хэмжээтэй байдаг.

Соронзон хадгалах төхөөрөмж болох хатуу диск (harddisk) нь компьютерийн системийн нэг бүрэлдэхүүн хэсэг юм. Бусад соронзон хадгалах төхөөрөмжөөс хавьгүй их мэдээлэл хадгалах бөгөөд нэг буюу хэд хэдэн хавтгай дискнээс бүрддэг. Одоогоор 5ТB хүртэл хэмжээтэй хатуу дискүүд хэрэглэгчдийн гарт очсон байна.

Оптик хадгалах төхөөрөмж

Оптик хадгалах төхөөрөмж нь лазер ашиглан мэдээллийг уншдаг, бичдэг төхөөрөмж бөгөөд соронзон төхөөрөмжөөс хавьгүй их мэдээллийг хадгалах боломжтой. (Зураг 5) (Компьютерийн шинжлэх ухаанд соронзон болон оптик дискийг ялгахын тулд disk гэдэг үгийн төгсгөлийг ялгаатай байхаар шийдсэн байдаг. Соронзон дискийг илэрхийлэх бол “disk”, харин оптик дискийг илэрхийлэх бол “disc” гэж бичдэг байна.) Програм хангамжуудыг CD (Compact Disc), DVD (Digital Versatile Disc), BD (Blue-Ray Disc) гэсэн оптик хадгалах төхөөрөмжүүдэд хадгалан худалдаанд гаргадаг.

Оптик дискнүүд нь 1.2мм зузаантай, 120мм диаметртэй байдаг ч мөн 80 мм диаметртэй  мини диск ч бас байдаг.

Compact disc нь CD-ROM, CD-R, CD-RW гэсэн 3 төрөл байдаг. CD- ROM (“Compact Disc Read-Only Memory”-гэсэн үгийн товчлол) нь компьютерийн програм хангамжийн фирмээс үйлдвэрлэн гаргаж буй төрөл бүрийн системийн, хэрэглээний програмуудыг бичсэн хадгалсан оптик диск юм.  Иймээс CD-ROM дээр хэрэглэгч ямар нэгэн мэдээлэл бичих боломжгүй, харин дахин дахин унших боломжтой байдаг. CD-R (Compact Disc Recordable) нь хэрэглэгч мэдээллийг нэг удаа бичиж, дахин дахин унших боломжтой оптик хадгалах төхөөрөмж юм. Харин CD-RW (Compact Disc Rewritable) нь мэдээллийг олон дахин бичиж, олон дахин унших боломжтой. CD нь ойролцоогоор 800 МВ хүртэл мэдээллийг хадгалах багтаамжтай. Энэ нь 550 ширхэг уян дисктэй дүйцнэ.

Digital Versatile Disc нь DVD-ROM, DVD-R, DVD-RW, DVD-(R,RW)-DL гэсэн 4 төрөл байдаг. Эдгээрийн унших, бичих боломжууд нь харгалзах CD-ийн төрлүүдтэй ижил бөгөөд агуулах өгөгдлийн хэмжээ 4.3- 17 GB хүртэл багтаамжтай байдаг.  DVD…-DL нь DVD ..Dual Layer нь 2 давхаргатай диск бөгөөд бусад энгийн DVD-ээс 2 дахин илүү өгөгдлийг агуулж чадна.

Blue-Ray Disc (BD) нь хөх өнгөтэй лазер гэрлээр өгөгдлийг уншдаг, бичдэг технологитой оптик хадгалах төхөөрөмж юм. BD-R (Blue-Ray Disc Recordable) нь нэг удаа бичигдэж олон удаа уншигдах, BD-RE (Blue-Ray Disc Rewritable) нь мэдээллийг олон дахин бичиж, олон дахин унших боломжтой.

BD диск хөтлөгч нь бүх төрлийн оптик дискийг уншдаг. Харин DVD хөтлөгч нь CD, DVD дискийг уншина. CD хөтлөгчөөр зөвхөн CD уншиж болно.Санах ойтой хадгалах төхөөрөмж

Санах ой бүхий хадгалах төхөөрөмжийг Flash гэнэ. Flash нь хөнгөн, авсаархан, өгөгдөл дахин бичих боломжтой жижиг зөөврийн төхөөрөмжүүд юм. Flash-ийг USB flash, Compact flаsh гэж 2 ангилдаг.

Жич: USB (Universal Serial Bus)-компьютерийн нэмэлт төхөөрөмжүүдэд өндөр хурдтайгөөр хялбар холбогдох боломжийг олгодог холболт юм.

USB flash төхөөрөмжийг USB холболтоор компьютерт холбоно. 1998 онд 16 MB багтаамжтай анхны флашийг зохиосон бол одоогийн байдлаар 64 gigabyte хүртэл мэдээлэл агуулах багтаамжтай флашуудыг дэлхий даяар хэрэглэж байна.

Орчин үед хүмүүс компьютерийн сүлжээ ашиглан мэдээллийг хялбар солилцох боломжтой болсон. Интернет болон бусад сүлжээнд холбогдохын тулд тусгай зориулалтын техник хангамж, програм хангамжуудыг ашиглах хэрэгтэй. Өнөөгийн байдлаар хэд хэдэн технологийг ашиглан сүлжээнд холбогдож байна. Үүнд дараах аргуудыг ашиглаж болно.

Телефон утасны модем—Telephone modem

Телефон утасны шугам—Digital subscriber line

Кабелийн телевизийн шугам—Cable modem

Хиймэл дагуулын модем—Satellite modem

Утасгүй холболт—Wireless connection

Telephone modem нь компьютерийг телефон утасны шугамаар ISP буюу Интернетээр үйлчлэгч компанитай (Internet Service Provider) холбодог төхөөрөмж юм. Энэ нь интернетэд холбогдох хамгийн энгийн арга юм.

Digital Subscriber line нь телефон утасны шугамыг ашиглан өндөр хурдаар интернетэд холбох төхөөрөмж бөгөөд энэ нь телефон утас ашиглах болон интернетээр үйлчлүүлэх боломжийг зэрэг олгодог юм. DSL холболт нь телефон модемоор холбогдсоноос 100 хүртэл дахин илүү хуртдайгаар интернетэд холбогддог.

Cable modem нь телевизийн кабелийг ашиглан интернетэд холбогдох төхөөрөмж юм. Энэ нь интернет болон кабелийн телевизийн сувгийг зэрэг хүлээн авах боломжийг олгодог. Cable modem нь телефон модемоос 20-100 дахин илүү хурдтайгаар интернетэд холбогддог.

Satellite modem нь хиймэл дагуулын хүлээн авагчийг ашиглан интернетэд холбогдох боломжийг олгодог модем юм. Satellite modem ашиглахын тулд хиймэл дагуулын хүлээн авагч антен хэрэгтэй. Энэ антен байгаа бол интернет болон телевизийн сувгийг зэрэг хүлээн авах боломжтой.

Wireless modem нь компьютерийн үйлдвэрлэл эрчимтэй хөгжиж байгаагийн тод илрэл болох зөөврийн компьютерууд болон цахилгаан холбооны хэрэгслүүд (notebook, PDa, Iphone, iPad)—ийг хүссэн газраас нь интернетэд утасгүй холболтоор холбогдох боломжийг олгоно. Энэ нь утсаар интернетэд холбогдсон компьютертэй радио долгионыг ашиглан холбогддог юм.

Бусад сүлжээнд холбогдох

Хэрвээ танай байгууллага сүлжээнд холбогдсон бол хэрэглэгч өөрийн зөөврийн компьютерийг сүлжээний карт (network interface card) ашиглан холбож болно.  Энэ хавтан нь таны болон сүлжээний компьютерийн хооронд өгөгдөл дамжуулалтыг зохицуулж байдаг. Үүнийг Ethernet Card гэж нэрлэх нь олонтой тохиолддог.

Сүлжээг хоорондох зай, дамжуулалтын технологи, болон тэдний топологиос хамааран хэд хэд ангилдаг.

Data flow mashine буюу өгөгдөл урсгалын машин. Энэ нь 0.1-1 метрийн зайд холбогдсон сүлжээний компьютерууд юм. Эдгээр сүлжээний машинууд нь өгөгдлийг хурдан дамжуулах, ижил програм дээр зэрэг ажиллах боломжийг олгоно.

Local area network буюу дотоод сүлжээ. Энэ нь 10 км хүртэл тухайн байгууллагын орчинд хамаарах байшингууд, өрөөнүүдийн компьютеруудыг сүлжээнд холбон өөр хооронд нь мэдээлэл солилцох боломжийг олгоно. LAN сүлжээний компьютерууд суурин утасны компани адил хоорондоо нэг кабелиар холбогддог. Ердийн LAN нь 10-100 Mb/sec хурдтай байна.

Wide area network буюу гадаад сүлжээ. Энэ нь 100-1000км хүртэл зайд буюу улс орон, тивүүдийн хооронд компьютеруудыг холбосон сүлжээ бөгөөд нэг дотоод сүлжээний компьютерээс (хост) илгээгдэж буй мэдээллийг router-ээр өөр дотоод сүлжээний компьютерт дамжуулдаг.

internetwork буюу интернет сүлжээ. Энэ нь 10000 км-ээс дээш зайд WAN сүлжээнүүдийг холбосон асар том сүлжээ юм.

Эх хавтан ба техник хангамжуудын холболт

Компьютерийн техник хангамжийг гадаад (device outside) ба дотоод төхөөрөмж (device inside) гэж ангилдаг. Гадаад төхөөрөмжид хэвлэгч, спикер, камер, сканнер, гар, хулгана, монитор зэрэг төхөөрөмжүүдийг, харин хатуу диск, хадгалах төхөөрөмжийн хөтлөгчүүд, CPU, RAM, эх хавтан гэх мэт бусад цахим эд ангиудыг дотоод төхөөрөмжид оруулж ойлгож болно. Дотоод төхөөрөмжийг агуулдаг хэсгийг компьютерийн гэр буюу case гэж нэрлэдэг.

Эх хавтан (Motherboard, Mainboard, System board) – дотоод эд ангиудыг хооронд нь холбох зориулалттай төхөөрөмж юм. Өгөгдлийг төхөөрөмжүүдийн хооронд дамжуулах, зөөх үүрэгтэй электрон замууд (data bus) эх хавтанд бий. Энэ замыг цахим зам (system bus) ба өргөтгөсөн зам (expansion bus) гэж 2 ангилдаг. Цахим зам нь RAM, CPU ба бусад цахим эд ангиудын хооронд мэдээлэл зөөх цахилгаан замууд юм. Өргөтгөсөн зам нь гадаад төхөөрөмжүүд болон үүрэнд суусан дотоод төхөөрөмжүүдийн хооронд мэдээлэл дамжуулах үүрэгтэй. Эх хавтанд төхөөрөмжүүдийг холбохдоо тодорхой зориулалтын үүрүүдийг (slot) ашиглана. Үүнд:

SATA (Serial Advanced Technology Attachment), IDE (Integrated Drive Electronics) үүр нь хатуу диск, CD, DVD хөтлөгчийг холбоно.

PCI (Peripheral Components Interface) үүр нь сүүлийн үеийн компьютерт Compact Flash хөтлөгч, USB оролтыг холбоход ашиглана.

AGP (Advanced Graphics Port) видео картыг эх хавтанд холбох өргөтгөсөн үүр юм.

AMR (Audio/Modem Riser) эх хавтанд аналоги дуу авиаг хөрвүүлэгч модемийг суурилуулах үүр юм.

DIMM нь RAM (random access memory)-ийг эх хавтанд суурилуулах үүр юм.

CPU-ний үүр нь Central Processing Unit төхөөрөмжийг суурилуулахад ашиглагдана.

Өргөтгөлийн хавтан нь нэмэлт боломжийг олгох зориулалттай дотоод төхөөрөмж юм. Жишээ нь видео, TV, sound, сүлжээний гэх мэт. Эдгээр нь эх хавтанд үүрээр дамжин холбогдоно.

Дотоод, гадаад төхөөрөмжүүд нь хоорондоо цахим замууд, өргөтгөлийн хавтангууд, холбогчууд, оролтуудаар холбогдож байдаг.